ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ 2 (19) Ο Όρκος του Κρητικού και η Έσχατη Κρίση

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ 2 (19)

Ο Όρκος του Κρητικού και η Έσχατη Κρίση 
 

Το περιεχόµενο

Ο αφηγητής διακόπτει ξαφνικά τη διήγησή του και στρέφεται ευθέως προς τους υποθετικούς ακροατές του, διαβεβαιώνοντάς τους ότι όσα θα αφηγηθεί στη συνέχεια είναι απολύτως αληθή. Για να δώσει µάλιστα µεγαλύτερη ισχύ στα λεγόµενά του, δίνει έναν τριπλό όρκο: ορκίζεται α) στα τραύµατα που δέχθηκε κατά τη διάρκεια του πολέµου, β) στους συντρόφους του που σκοτώθηκαν µαχόµενοι και γ) στην ψυχή ένος αγαπηµένου προσώπου, που ο θάνατός του προκάλεσε σ’αυτόν µεγάλο πόνο. Ωστόσο και µετά τον όρκο, ο αφηγητής δεν πιάνει το νήµα της κύριας αφήγησης αλλά προχωρά σε µια νέα παρέκβαση µεταφέροντάς µας αυτή τη φορά σε έναν µεταφυσικό χωροχρόνο: καλεί τη Σάλπιγγα της ∆ευτέρας Παρουσίας να σαλπίσει, και φαντάζεται ότι έχει µεταφερθεί στο Τέλος των Αιώνων. Σκίζει το σάβανο , µεταβαίνει γρήγορα στην Κοιλάδα Ιωσαφάτ (όπου κατά τα ιερά κείµενα θα λάβει χώρα η Έσχατη Κρίση) και συνοµιλεί µε τις ψυχές των αναστηµένων . Τους ρωτά αν είδαν κάπου την αγαπηµένη του και εκείνοι του απαντούν ότι την έχουν συναντήσει: νωρίς το πρωί είχε βγει χαρούµενη στην Πύλη του Παραδείσου ψάλλοντας ύµνους για την Ανάσταση και έδειχνε ανυποµονησία να µπει στο σώµα της, ενώ την ίδια ώρα η γη κι ο ουρανός άκουγαν σαστισµένοι το τραγούδι της .

Ενότητες (α) Ο Όρκος του Κρητικού (στ.1-4) (β) Η Έσχατη Κρίση (στ.5-18)

ΠΡΩΤΗ ΕΝΟΤΗΤΑ : Ο Όρκος του Κρητικού (στ. 1-4)

Η λειτουργία του Όρκου

Ο Όρκος έχει τριπλή λειτουργία µέσα στο ποίηµα:

• Έχει ως στόχο να πείσει τους υποθετικούς ακροατές αλλά και τους αναγνώστες ότι όσα θα αφηγηθεί παρακάτω ο Κρητικός (Αποσπάσµατα 3, 4, 5), όσο εξωπραγµατικά και αν φαίνονται, είναι απολύτως αληθή.

• Ειδικότερα οι στ.2-3 δίνουν σηµαντικές πληροφορίες (α) για το παρελθόν του ήρωα στην Κρήτη (β) καθώς και για τις αξίες που όριζαν εκείνη την εποχή το ήθος του ήρωα (θάρρος, αγωνιστικότητα, συντροφικότητα) .

• Επίσης µε το στ.4 οι αναγνώστες προϊδεάζονται για το θάνατο της κόρης, ο οποίος θα γίνει γνωστός στο τέλος του ποιήµατος. ή τη φωνή του Θεού). Πριν από λίγο µάλιστα την είδαν πάλι να περιφέρεται βιαστική αναζητώντας κάποιον.

Τέλος εισάγονται κάποια θέµατα που έχουν κεντρική θέση σε ολόκληρο το ποίηµα (π.χ. το θέµα της πατρίδας, της αγωνιστικότητας, του θανάτου και εµµέσως του έρωτα).

Η δοµή του Όρκου:

Ο Όρκος ακολουθεί το δοµικό µοτίβο των Τριών, γνωστό από τα δηµοτικά τραγούδια: Ο Κρητικός ορκίζεται σε τρία «ιδανικά», καθένα από τα οποία καλύπτει έναν στίχο. Συνολικά δηλαδή ο Όρκος καλύπτει τρεις στίχους (2-4). Και οι τρεις αυτοί στίχοι εισάγονται µε το οµωτικό µόριο «Μα...». Στις περιπτώσεις όπου ισχύει ο Νόµος των Τριών υπάρχει συνήθως µια ανιούσα διαβάθµιση: το τελευταίο στοιχείο από τα τρία είναι το πιο σηµαντικό. Μπορούµε συνεπώς να υποθέσουµε ότι από τις τρεις συµφορές στις οποίες αναφέρεται ο Κρητικός, αυτή που βαραίνει περισσότερο είναι ο θάνατος της αρραβωνιαστικιάς του.

Τα θεµατικά µοτίβα :

Στον Όρκο του Κρητικού που ισοδυναµεί µε τριπλή έκκληση εµπίστευσης συναντούµε κάποια θεµατικά µοτίβα που έχουν καθοριστική θέση µέσα στο ποίηµα:

(α) τα θέµατα της πατρίδας και της αγωνιστικότητας: στους στ.2-3 τονίζεται ότι ο Κρητικός έχει αγωνιστεί σκληρά στο παρελθόν για την απελευθέρωση της πατρικής γής. Ο αγώνας αυτός ασφαλώς είχε ως τίµηµα ένα πλήθος τραυµάτων («πολλές λαβωµατιές») αλλά και έµψυχων απωλειών («τους συντρόφους πόπεσαν»). Αυτό το τελευταίο στοιχείο συνεπώς µας εισάγει και στο θέµα του θανάτου.

(β) το θέµα του θανάτου: στον στ.3 γίνεται λόγος για το θάνατο κάποιων συντρόφων του («τους συντρόφους πόπεσαν») ενώ στο στ.4 ο αφηγητής-ήρωας αναφέρεται στο θάνατο ενός πολυαγαπηµένου προσώπου. Ο τελευταίος αυτός θάνατος µάλιστα φαίνεται να έχει λειτουργήσει καταλυτικά στον ψυχικό κόσµο του ήρωα («την ψυχή που µ’έκαψε τον κόσµο απαρατώντας»). Στο στ.4 µάλιστα παράλληλα µε το θέµα του θανάτου εισάγεται εµµέσως και το θέµα του έρωτα, αφού εκ των υστέρων µαθαίνουµε ότι το πρόσωπο στο οποίο αναφέρεται εδώ ο Κρητικός είναι η αρραβωνιαστικιά του.

Εκφραστικά Μέσα : Υπάρχουν τρεις µεταφορές: (α) µόφαγαν τα στήθια (β) πόπεσαν...πολεµώντας (γ) µ’έκαψε

Οι µεταφορές αυτές αναδεικνύουν τις συνέπειες που είχε ο αγώνας του Κρητικού –ίσως και του ανθρώπου γενικότερα– για την προάσπιση των ιδανικών του και σκιαγραφούν τον τσακισµένο εσωτερικό του κόσµο. Ιδιαιτέρως η τελευταία µεταφορά υπογραµµίζει το µέγεθος της αγάπης του αφηγητή–ήρωα προς την αρραβωνιαστικιά του αλλά και το ψυχικό κόστος που είχε γι’αυτόν ο θάνατός της.

∆ΕΥΤΕΡΗ ΕΝΟΤΗΤΑ : Η Έσχατη Κρίση (στ. 5-18)

Η Σύνδεσή της Ενότητας µε τα προηγούµενα :Οι στίχοι 5-18 του δεύτερου αποσπάσµατος αποτελούν πα ρ έ κ β α σ η και φαίνονται να αποµακρύνονται αισθητά από τη ροή των γεγονότων της κύριας αφήγησης. Υπάρχουν ωστόσο κάποια στοιχεία που συνδέουν την παρέκβαση αυτή µε τους στίχους που προηγήθηκαν: (α) Στο στ.4 του 2ου αποσπάσµατος ο Κρητικός αναφέρθηκε υπαινικτικά στο θάνατο της αγαπηµένης του. Η µεγάλη του επιθυµία να την ξανασυναντήσει τον µεταφέρει σ υ ν ε ι ρ µ ι κ ά στον Παράδεισο, όπου εγκατοικεί πλέον η ψυχή της. Όσον αφορά στο χρόνο, επιλέγεται η ώρα της Έσχατης Κρίσης, γιατί τότε θα µπορέσει να την δει πάλι και να ενωθεί µαζί της σ’έναν αιώνιο γάµο. Γέφυρα για τη µετάβαση αποτελεί το µοτίβο του θανάτου, που εµφανίζεται στο στ.4: από το θέµα του θανάτου λοιπόν ο ποιητής περνά στο µεταθανάτιο µεταφυσικό τοπίο των στ. 5-18. (β) Οι στ.5-18 συνδέονται επίσης και µε το απόσπασµα 1 [18.]: Το κοσµογο-νικό τοπίο του πρώτου αποσπάσµατος (αστραπές, βροντές, τρικυµία, απόλυτο σκοτάδι) έχει ήδη δηµιουργήσει µια ατµόσφαιρα βιβλικής καταστροφής, καθιστώντας οµαλή τη µετάβαση στο µεταφυσικό τοπίο αυτής της ενότητας. Γέφυρα για τη µετάβαση αυτή αποτελεί κυρίως το µοτίβο της φωτιάς: το πρώτο απόσπασµα έκλεινε µε τις τρεις αστραπές και εδώ γίνεται λόγος για το φλεγόµενο κόσµο (στ.9 και 16).

Το θεολογικό έρεισµα της Ενότητας :

Στη συγκεκριµένη ενότητα γίνονται πάρα πολλές αναφορές σε θρησκευτικές αντιλήψεις που σχετίζονται µε τη µεταθανάτια ζωή. Συγκεκριµένα γίνεται λόγος για: (α) την αθανασία της ψυχής (β) τη Σάλπιγγα της ∆ευτέρας Παρουσίας (στ.5) (γ) την Κοιλάδα Ιωσαφάτ (στ.7) (δ) το κάψιµο του Κόσµου και τη δηµιουργία ενός νέου ουρανού (στ.9,16) (ε) τον Παράδεισο (στ.12) (στ) την εν σαρκί ανάσταση των νεκρών (στ.13-14) Οι θρησκευτικές αυτές αναφορές αναδεικνύουν επίσης τη σχέση της ενότητας µε τη θεµατική της Επτανησιακής Σχολής (Βλ. Εισαγωγικά στο Σολωµό).

Η λειτουργία της Ενότητας :Η ενορατική σύλληψη της Έσχατης Κρίσης από τον Κρητικό, αν και χρονικά µας µεταφέρει στο απώτατο µέλλον, τοποθετείται ωστόσο στην αρχή σχεδόν της αφήγησης. Η τοποθέτησή της στη θέση αυτή έχει πολύ συγκεκριµένους λειτουργικούς λόγους:

Με τη µετάβαση του ήρωα στην Κοιλάδα Ιωσαφάτ προσηµαίνεται ο θάνατος της αγαπηµένης του. • Παράλληλα µε τη µετάβαση σε ένα µεταφυσικό χωροχρόνο (Παράδεισος, Κοιλάδα Ιωασαφάτ, Έσχατη Κρίση) προετοιµάζεται ο ακροατής / αναγνώστης για τις µεταφυσικές εµπειρίες του ήρωα που θ’ ακολουθήσουν (Φεγγαροντυµένη, εξωκοσµικός ήχος).

• Μέσω των πυκνών θρησκευτικών αναφορών δηλώνεται από την αρχή η βαθιά θρησκευτικότητα του ήρωα και τα ενορατικά του χαρίσµατα. Λόγω των χαρακτηριστικών του αυτών µάλιστα ο ήρωας–αφηγητής αποκτά αξιοπιστία.

Η δοµή της Ενότητας Μετά από δύο σύντοµους εισαγωγικούς στίχους (5-6) ακολουθεί ένας διάλογος ανάµεσα στον Κρητικό και στις ψυχές των αναστηµένων. Ο διάλογος αυτός (που είναι και ο µοναδικός αµφίδροµος διάλογος µέσα στο ποίηµα) αποτελείται από µια ερώτηση του Κρητικού (στ.7-10) και από την απάντηση των «αχνών αναστηµένων» (στ.11-18). Χαρακτηριστικό στοιχείο της δοµής της παρένθετης ενότητας είναι το σχήµα υποφοράς–ανθυποφοράς («Μην είδετε...» [στ.7], «...την είδαµε...» [στ.11]), το οποίο είναι ιδιαίτερα συνηθισµένο στα δηµοτικά τραγούδια.

Τα χαρακτηριστικά του µεταφυσικού τοπίου :

Είναι ιδιαιτέρως χαρακτηριστικό το γεγονός ότι για την περιγραφή του µεταφυσικού χωροχρόνου και των ψυχών χρησιµοποιούνται στοιχεία του επίγειου κόσµου («πρωί», «λουλούδια», «τραγούδια», «θύρα», «κορµί», «σαλεύει», «κοιτάζει»), µε αποτέλεσµα ο κόσµος των νεκρών να µοιάζει µε τον επίγειο και οι νεκροί µε τους ζωντανούς (όπως ακριβώς συµβαίνει και στα δηµοτικά τραγούδια).

Τα χαρακτηριστικά της Κόρης:

Σ’αυτό το τµήµα του ποιήµατος η αρραβωνιαστικιά του Κρητικού ως πρόσωπο της ιστορίας έχει κυρίαρχο ρόλο. Ωστόσο κυριαρχεί µέσα από τις περιγραφές άλλων, ενώ εξακολουθεί να είναι βουβό πρόσωπο και να παραµένει ανώνυµη. Τα βασικά χαρακτηριστικά που της αποδίδονται είναι: (α) η οµορφιά συνυφασµένη µε την ηθική τελειότητα (στ.7) (β) η αγνότητα (στ.11)

(γ) ευφρόσυνη διάθεση («εβγήκε µε τραγούδια» [στ.12], «χαροποιά η φωνή της» [στ.13]) (δ) ανυποµονησία για την ενσάρκωσή της (στ.14) (ε) ανυποµονησία για κάτι άλλο το οποίο δε διευκρινίζεται (στ.17-18)

Τα συναισθήµατα του Κρητικού και της Κόρης :

Αν και έχουµε µεταφερθεί στο απώτατο µέλλον ο αµοιβαίος έρωτας ανάµεσα στον Κρητικό και την αγαπηµένη του παραµένει σφοδρός. Συγκεκριµένα: Ο Κρητικός:

- επιθυµεί πολύ να τη συναντήσει, όπως µαρτυρά η ερώτηση που κάνει στις ψυχές των αναστηµένων (στ.7)

- οµολογεί την αγάπη του, η οποία παρέµεινε αµείωτη στη διάρκεια του χρόνου («σαν πρώτα εγώ την αγαπώ»). Η αγάπη αυτή µάλιστα φαίνεται να είναι το µοναδικό πράγµα από τον ουρανό και τη γη, που έµεινε ίδιο και απαράλλαχτο (στ.9)

- εκφράζει την επιθυµία να κριθεί µαζί της ενώπιον του Θεού («θα κριθώ µ’αυτήνη»)

Η Κόρη:

- δείχνει χαρούµενη για την Ανάσταση και ανυπόµονη να ενσαρκωθεί (στ.12-14). Αυτή η χαρά και η ανυποµονησία ίσως οφείλεται στην επικείµενη συνάντησή της µε τον Κρητικό.

- παρουσιάζεται να αναζητά µε αδηµονία κάποιον (στ.17-18). Μπορούµε εύλογα να εικάσουµε ότι το πρόσωπο αυτό είναι ο Κρητικός.

Τα θεµατικά µοτίβα :

“Nel Cretense e l’amore divinizzato”

D.Solomos

«Στον Κρητικό είναι ο θεο#οιηµένος έρωτας» ∆.Σολωµός

Στην παρέκβαση της Έσχατης Κρίσης διαπλέκεται µε έναν ιδιότυπο τρόπο το θέµα της θρησκείας µε το θέµα του έρωτα: Ο ποιητής, βασισµένος σε ιερά κείµενα και θρησκευτικές παραδόσεις, στήνει ένα µεταφυσικό σκηνικό, µέσα στο οποίο φαίνεται ότι θα τοποθετήσει σε κεντρική θέση θέµατα αµιγώς θρησκευτικά (Συντέλεια του Κόσµου, Έσχατη Κρίση). Η Συντέλεια του Κόσµου όµως αποτελεί απλά το σκηνικό της δράσης και η Έσχατη Κρίση µόνο µνηµονεύεται χωρίς να πραγµατοποιείται. Το θέµα της θρησκείας συνεπώς αποτελεί το πλαίσιο. Κεντρικό θέµα της ενότητας είναι ο έρωτας του Κρητικού και της αγαπηµένης του, ο οποίος εντασσόµενος µέσα σ’έναν µεταφυσικό χωροχρόνο, ξεπερνά την επίγεια θνητή του µορφή, υψώνεται σε ένα µεταφυσικό επίπεδο και αποκτά υπερκόσµιες διαστάσεις. Συναφές µε τα παραπάνω είναι και το θέµα της γυναίκας, όπως εκφράζεται µέσα από την αγα#ηµένη του Κρητικού. Η µορφή της, η οποία κυριαρχεί µέσα στο απόσπασµα, παρουσιάζεται εξιδανικευµένη. Οι εξιδανικευµένες γυναικείες µορφές, που αποτελούν κοινό στοιχείο τόσο του κλασικισµού όσο και του ροµαντισµού, συναντώνται πολύ συχνά στην ποίηση του Σολωµού.

Εκφραστικά Μέσα :

Προσωποποιήσεις: «Λάλησε Σάλπιγγα!» [στ.5] «Ο ουρανός ... αγρίκαε σαστισµένος» [στ.15]

Μεταφορές: «σχίζω δρόµο» [στ.6] «της τρέµαν τα λουλούδια» [στ.11]

Σχήµα κατεξοχήν: «µην είδετε την οµορφιά» (αντί «την όµορφη»)

[στ.7] Σχήµα υποφοράς-ανθυποφοράς: «Μην είδετε...» [στ.7], «...την είδαµε...» [στ.11]

Πολυσύνδετο: κι εγώ..και σχίζω...και τς αχνούς [στ.5-6]

Παρήχηση του –λ-: Λάλησε Σάλπιγγα! [στ.5]

•

Πρέπει επίσης να τονιστεί η τριπλή χρήση του δραµατικού Ενεστώτα σε δύο σηµεία του αποσπάσµατος («τινάζω», «σχιζω», «κράζω» [στ.5-6] και «σαλεύει», «κοιτάζει»,

«γυρεύει» [στ.17-18]), µέσω της οποίας το νόηµα των εν λόγω στίχων αποδίδεται µε παραστατικότητα.

• Το κυριότερο εκφραστικό µέσο της ενότητας είναι ωστόσο η πλούσια εικονοποιϊα, που µας µεταφέρει σε έναν µεταφυσικό χώρο. Συγκεκριµένα:

(α) Ο ήχος της Σάλπιγγας που εντείνεται µε την παρήχηση του –λ- και προκαλεί δέος (ακουστική εικόνα).

(β) Ο ήρωας που σχίζει το σάβανο (οπτική εικόνα)

(γ) Ο ήρωας καθώς τρέχει προς την Κοιλάδα Ιωσαφάτ (οπτική εικόνα)

(δ) Ο ήρωας καθώς συνοµιλεί µε τους αναστηµένους νεκρούς (οπτικό-ακουστική εικόνα)

(ε) Ο καπνός που ανεβαίνει από τη γη (οπτική εικόνα)

(στ) Η κόρη µε τα λουλούδια που τρέµουν στα χέρια της (µεταφορική οπτική εικόνα)

(ζ) Η κόρη που τραγουδά έξω από την Πύλη του Παραδείσου (οπτικο-ακουστική εικόνα)

(η) Ο σαστισµένος ουρανός (φανταστική οπτική εικόνα)

(θ) Ο κόσµος που καίγεται (οπτική εικόνα)

(ι) Η κόρη που περπατά γρήγορα γυρεύοντας τον αγαπηµένο της (εικόνα οπτική και κινητική) _____________________________________________________________________

Αφηγηµατολογικές παρατηρήσεις για ολόκληρο το απόσπασµα

• Τόσο ο όρκος του Κρητικού όσο και η ενότητα της Έσχατης Κρίσης ξεφεύγουν από τη ροή της κύριας αφήγησης. Συνεπώς αποτελούν παρεκβάσεις.

• Με το στ.1 µεταβαίνουµε στο παρόν της αφήγησης, δηλαδή στο χρονικό διάστηµα κατά το οποίο ο Κρητικός ζει ως πρόσφυγας µακριά από την πατρίδα του.

Το παρόν της αφήγησης όµως βρίσκεται µετά το παρόν της ιστορίας (=χρόνος ναυαγίου). Άρα ο στ.1 λειτουργεί ως πρόληψη.

• Με τους στ.2-3 πηγαίνουµε πρίν από το ναυάγιο (αναδροµή)

• Στο στ.4 γίνεται λόγος για το θάνατο της κόρης (πρόληψη/προσήµανση).

• Ολόκληρη η δεύτερη ενότητα (στ.5-18) αναφέρεται στο απώτατο µέλλον. Συνεπώς αποτελεί πρόληψη.

• Χαρακτηριστική είναι η απόστροφή του Κρητικού προς ένα υποθετικό ακροατήριο (στ.1), που δίνει στο ποίηµα δραµατικό χαρακτήρα.

• Πρέπει επίσης να επισηµανθεί η χρήση του διαλόγου.

Ο διάλογος ανάµεσα στον Κρητικό και στους «αχνούς αναστηµένους» είναι και ο µοναδικός αµφίδροµος διάλογος µέσα στο ποίηµα.

• Τέλος στην ενότητα συναντάται η περιγραφή (του άλλου Κόσµου, της κοπέλας κλπ).