Α Π Ο Σ Π Α Σ Μ Α 4 [21.] Η Φεγγαροντυµένη και τα πάθη του Κρητικού

Ενότητα 21

Α Π Ο Σ Π Α Σ Μ Α 4 [21.] Η Φεγγαροντυµένη και τα πάθη του Κρητικού

ΠΡΩΤΗ ΕΝΟΤΗΤΑ : Η αλληλεπίδραση φεγγαροντυµένης και φύσης (στ. 1-8)

Το φως

Η ανάδυσή της φεγγαροντυµένης µέσα από τη θάλασσα αρχίζει κλιµακωτά να αυξάνει τη φωτεινότητα του χώρου. Έτσι, το ασθενικό φεγγαρόφωτο δίνει σταδιακά τη θέση του σε µια διάχυση εκτυφλωτικού φωτός:

• Τα αστέρια υπερβάλλουν σε λάµψη («τ’ αστέρια … την αχτινοβόλησαν»)

• Παρά το υπέρλαµπρο φως των άστρων το φως της φεγγαροντυµένης υπερτερεί («δεν την εσκεπάσαν»)

• Το φως που εκπέµπει µάλιστα µεταβάλλει εντέλει τη νύχτα σε µέρα («Τότε από φως µεσηµερνό ή νύχτα πληµµυρίζει») µεταµορφώνοντας την κτίση σε έναν πάµφωτο ναό («η χτίσις έγινε ναός πού ολούθε λαµπυρίζει»)

Το φως που εκπέµπει η φεγγαροντυµένη είναι η απόλυτη πιστοποίηση της θεϊκής της υπόστασης. Η υπερβολική του λάµψη και η µεταµορφωτική του δύναµη είναι ένα από τα στοιχεία –το σηµαντικότερο ίσως– που τρέπουν το φυσικό τοπίο σε µεταφυσικό.

Τα χαρακτηριστικά της φεγγαροντυµένης

Η φεγγαροντυµένη µοιάζει εδώ να συναιρεί ένα πλήθος στοιχείων:

(1) Θαυµαστές – Υπερφυσικές Ιδιότητες: Το φως των αστεριών τη λούζει χωρίς να την καλύπτει (στ.2), πατά πάνω στην επιφάνεια της θάλασσας χωρίς να βυθίζεται (στ.3- 4), το φως που εκπέµπει µεταµορφώνει το φυσικό τοπίο (στ.7-8).

(2) Βρίσκεται σε απόλυτη αρµονία µε τη Φύση: ο τρόπος που αντιδρούν τα άστρα στο κοίταγµά της («Εκοίταξε τα’ αστέρια, κι εκείνα αναγάλλιασαν») αλλά και η ανοιχτή αγκαλιά που τείνει προς τη φύση («ανεί τς αγκάλες») δείχνουν τον ιδιαίτερα στενό δεσµό τους.

(3) Το ερωτικό στοιχείο: εδώ ο ερωτισµός της φεγγαροντυµένης παρουσιάζεται άρρηκτα συνδεδεµένος µε τη φυσική της διάσταση («ανεί τς αγκάλες µ’ έρωτα και µε ταπεινοσύνη»).

(4) Αισθητικές ιδιότητες (σε απόλυτο βαθµό): «πάσαν οµορφιά»

(5) Ηθικές ιδιότητες (σε απόλυτο βαθµό): «ταπεινοσύνη», «πάσαν καλοσύνη»

Σηµ. Τα δύο τελευταία χαρακτηριστικά επαναφέρουν το γνωστό ιδανικό του «καλού καγαθού».

Εκφραστικά µέσα

Εικόνες: (α) η ολόφωτη αέρινη µορφή της φεγγαροντυµένης που πατά πάνω

στην επιφάνεια της θάλασσας και λούζεται από το φως των άστρων (1-4)

(β) η φεγγαροντυµένη που ανοίγει την αγκαλιά της στην Κτίση (5)

∆ραµατικός Ενεστώτας: «πατεί», «σηκώνει», «ανεί», «πληµµυρίζει»

Μεταφορές: «εσκεπάσαν», «σουφρώνει», «κυπαρισσένιο», «σηκώνει», «πληµµυρίζει», «ναός» Αντίθεση: «φως µεσηµερνό – νύχτα»

Προσωπ/ση: «αναγαλλιάσαν»

Υπερβολή: «φως µεσηµερνό», «ολούθε»

Κλιµακωτό: η ανιούσα ένταση του φωτός

Πολυσύνδετο: στ.1-8

∆ΕΥΤΕΡΗ ΕΝΟΤΗΤΑ :

Η αλληλεπίδραση φεγγαροντυµένης και Κρητικού (στ. 9-12)

Η έλξη

Ανάµεσα στη φεγγαροντυµένη και στον Κρητικό αναπτύσσεται µια αµοιβαία έλξη.

• Αρχικά η φεγγαροντυµένη (που παροµοιάζεται µε τη βελόνα της πυξίδας) έλκεται από τον Κρητικό και κρατά το βλέµµα της καρφωµένο πάνω του («καταπώς στέκει στο Βοριά η πετροκαλαµίθρα / Όχι στην κόρη, αλλά σ’ εµέ την κεφαλή της κλίνει»).

• Αντίστοιχη έλξη φαίνεται να αναπτύσσεται και από την πλευρά του Κρητικού, ο οποίος την κοιτά επίµονα, αδυνατώντας να πάρει το βλέµµα του από πάνω της («Την κοίταζα ό βαριόµοιρος, µ’ έκοίταζε κι εκείνη»). Ο µαγνητισµός που ασκεί η φεγγαροντυµένη στον Κρητικό επισηµαίνεται και πιο κάτω: πρόκειται για µια κ α τ ά σ τ α σ η έ κ σ τ α σ η ς , η οποία έχει ως άµεσο αποτέλεσµα να χάσει ο Κρητικός κάθε επαφή µε τον έξω κόσµο.

Ο βαριόµοιρος

Το επίθετο αυτό που χρησιµοποιεί ο Κρητικός για τον εαυτό του συµπυκνώνει

• τις σκληρές δοκιµασίες που έχει περάσει (λαβωµατιές, απώλεια συντρόφων, απώλεια οικογένειας, εκπατρισµός)

• τη δύσκολη θέση στην οποία βρισκόταν εκείνη τη στιγµή (ναυαγός, επιφορτισµένος µε την υποχρέωση να σώσει τη ζωή του και τη ζωή της αρραβωνιαστικιάς του)

• τις ολέθριες συνέπειες που θα είχε γι’ αυτόν η εκστατική του προσήλωση στο βλέµµα της φεγγαροντυµένης (θάνατος της κορασιάς, ζητιανιά, τρέλα, εφιάλτες).

Εκφραστικά µέσα

Εικόνες: η αµοιβαία προσήλωση φεγγαροντυµένης και Κρητικού

∆ραµ. Ενεστώτας: «κλίνει»

Παρατατικός: «κοίταζα… κοίταζε»

ΣΧΗΜΑΤΑ ΛΟΓΟΥ

Επανάληψη: «κοίταζα… κοίταζε»

Παροµοίωση: «Καταπώς στέκει στο Βοριά η πετροκαλαµίθρα»

Άρση – Θέση: «Όχι στην κόρη, αλλά σ’ εµέ»

ΤΡΙΤΗ ΕΝΟΤΗΤΑ : Η φεγγαροντυµένη ως αδιευκρίνιστη ανάµνηση που αναδύεται ορµητικά (στ. 13-20)

Η ανάµνηση και το στοιχείο του απροσδιόριστου

Η φεγγαροντυµένη προκαλεί στον Κρητικό την αίσθηση του ο ι κ ε ί ο υ αλλά και ταυτοχρόνως του α δ ι ε υ κ ρ ί ν ι σ τ ο υ : Νιώθει δηλαδή ότι την έχει ξαναδεί, χωρίς όµως να µπορεί να προσδιορίσει πού ακριβώς. Για να την ορίσει χρησιµοποιεί µια τριπλή διάζευξη (στ.14-16), ανατρέχοντας σε µορφές της παλαιότερης ζωής του: πρόκειται είτε για τη ζωγραφική αναπαράσταση κάποιας αγίας, είτε για ένα ερωτικό ίνδαλµα της εφηβείας του, είτε για µια προσφιλή ονειρική µορφή της βρεφικής του ηλικίας (πιθανόν τη µητέρα του).

Η ανάµνηση και το διονυσιακό στοιχείο

Οι τρεις αυτές µορφές συµπυκνώνουν την άµεση αίσθηση («την είχα ιδεί»), τη σκέψη («την είχε ερωτικά ποιήσει ο λογισµός µου») και το όνειρο («καν τ’ όνειρο»). Ταυτόχρονα όµως περικλείουν ως κοινό στοιχείο την άνευ όρων αγάπη στις τρεις ισχυρότερες εκδοχές της: την αγάπη προς το «θείον» (στ.14), την ερωτική αγάπη (στ.15) και την αγάπη προς τη µητέρα (στ.16).

Αυτό το «διονυσιακό» συναίσθηµα της απόλυτης αφοσίωσης παρέµενε κρυµµένο βαθιά µέσα στο υποσυνείδητο του ήρωα, ώσπου το ανέσυρε ορµητικά η φεγγαροντυµένη.

Η ανάµνηση και το πλατωνικό στοιχείο

Κάποιοι µελετητές συσχετίζουν αυτήν την αναφορά του Σολωµού µε τον ιδεαλισµό του και συγκεκριµένα µε τις πλατωνικές θεωρίες. Κατά τον Πλάτωνα, όσα αντιλαµβανόµαστε µε τις αισθήσεις µας σ’ αυτόν τον κόσµο δεν είναι πραγµατικά όντα αλλά είδωλα των πραγµατικών όντων, των ιδεών, οι οποίες βρίσκονται στον ιδεατό κόσµο. Η ψυχή του ανθρώπου, πριν ενσαρκωθεί εδώ, εγκατοικούσε στον ιδεατό κόσµο και γνώρισε τις ιδέες. Έτσι, στον κόσµο αυτό ο άνθρωπος δε γνωρίζει καινούρια πράγµατα, απλά βλέποντας τα είδωλά των ιδεών, θυµάται τις ιδέες που γνώρισε στο προσωµατικό εκείνο στάδιο. Μέσα σε αυτά τα πλαίσια µπορούµε να υποθέσουµε ότι η φεγγαροντυµένη είναι η πλατωνική ιδέα του αγαθού, την οποία ο Κρητικός γνώρισε στον κόσµο των ιδεών και ξαναβλέπει τώρα µπροστά του, χωρίς όµως να µπορεί να προσδιορίσει που την έχει ξαναδεί.

Η ανάµνηση και το αποκαλυπτικό στοιχείο

Ο Κρητικός, προσπαθώντας να σκιαγραφήσει περαιτέρω το χαρακτήρα και την υφή της ανάµνησης, σηµειώνει ότι:

(α) ανάγεται σε ένα µακρινό παρελθόν («Ήτανε µνήµη παλαιή») και γι’ αυτό ενδεχοµένως παρέµενε θαµµένη βαθιά στο υποσυνείδητο του ήρωα («αστοχισµένη»).

(β) είναι ευχάριστη («γλυκιά»)

(γ) έχει χαρακτήρα αποκαλυπτικό: παρουσιάζεται ξαφνικά, διακρίνεται από ορµή και ένταση και συνοδεύεται από φως. Ο αποκαλυπτικός αυτός χαρακτήρας αποδίδεται παραστατικότερα µέσω της παροµοίωσης των στ.19-20 (για τη λειτουργία της παροµοίωσης βλ. τέταρτη ενότητα).

Εκφραστικά µέσα

Εικόνες: Το νερό που ξεπηδά ορµητικό από το βουνό

∆ραµ. Ενεστώτας: «προβαίνει»

Τριπλή διάζευξη: «καν… κάνε… καν» (αδυναµία ορισµού)

ΣΧΗΜΑΤΑ ΛΟΓΟΥ

Επανάληψη: «καν… κάνε… καν»

Παροµοίωση: «Σαν το νερό… κι ο ήλιος το στολίζει»

Μεταφορά: «γλυκιά»

Συνεκδοχή: «θωρεί το µάτι»

ΤΕΤΑΡΤΗ ΕΝΟΤΗΤΑ : Η απώλεια της όρασης του Κρητικού (στ. 21-22)

Η παροµοίωση του νερού και η λειτουργία της :

Η π α ρ ο µ ο ί ω σ η τ ο υ ν ε ρ ο ύ (στ.19-20) : δε συσχετίζεται µόνο µε τον αποκαλυπτικό χαρακτήρα της ανάµνησης (βλ. παραπάνω) αλλά και µε την εξωτερική αντίδραση του Κρητικού στην ανάµνηση αυτή: δάκρυα πληµµυρίζουν τα µάτια του, µε αποτέλεσµα να χάσει προσωρινά την όρασή του και συνεπώς και τη θέα της φεγγαροντυµένης. Έτσι το νερό που ξεπηδά µε ορµή από τα έγκατα της γης συγκρίνεται: (α) αφενός µε την αιφνίδια και έντονη εµφάνιση της ανάµνησης (17-18) (β) αφετέρου µε τα δάκρυα που αναβλύζουν από τα µάτια του ήρωα (21-22)

Εντέλει µέσω της παροµοίωσης αυτής συγκρίνονται τελικά µεταξύ τους οι δύο αυτές εκδηλώσεις: (α) η εσωτερική διαδικασία της µνηµονικής ανάκλησης (στ.13-18) και (β) η εξωτερική εκδήλωση του κλάµατος (στ.21-22). Έτσι ο ποιητής κατορθώνει να συνδέσει το «µέσα» µε το «έξω» αλλά και συνάµα να καταδείξει την «εκτός του κόσµου τούτου κατάσταση στην οποία βρίσκεται ο Κρητικός».

Εκφραστικά Μέσα

Μεταφορά: «Βρύση έγινε το µάτι µου»

ΠΕΜΠΤΗ ΕΝΟΤΗΤΑ : Η µατιά της φεγγαροντυµένης (στ. 23-28)

Το βλέµµα της φεγγαροντυµένης (κάποιες πρώτες παρατηρήσεις)

Εδώ περνούµε από το µάτι του Κρητικού (στ.21-22) στα µάτια της φεγγαρο-ντυµένης (στ.23κ.ε), στα οποία δίνονται θεϊκές ιδιότητες:

(α) ο Κρητικός νιώθει την παρουσία τους «µέσα στα σωθικά» του (στ.23)

(β) του στερούν τη δυνατότητα της οµιλίας (στ.24)

(γ) διαβάζουν και αποκαλύπτουν τις σκέψεις και τα συναισθήµατά του (στ.25-28)

Η απώλεια της οµιλίας του Κρητικού σε συνδυασµό µε την αποκάλυψη των πιο µύχιων σκέψεων και συναισθηµάτων του, πιστοποιούν ότι η επικοινωνία του µε τη φεγγαροντυµένη δεν είναι εξωτερική αλλά εσωτερική. Αυτή ακριβώς η εσωτερικότητα καθιστά την επικοινωνία πληρέστερη.

[Για επιπλέον στοιχεία βλ. έκτη ενότητα]

Εκφραστικά Μέσα

Μεταφορές: «ετρέµαν», «διάβαζε»

Προσωποποίηση: «δε µ’ άφηναν» (τα µάτια)

Συνεκδοχή: «µε θλίψη του χειλιού µου»

ΕΚΤΗ ΕΝΟΤΗΤΑ : Οι πόνοι του Κρητικού (στ. 29-38)

Οι πόνοι του Κρητικού

Η διεισδυτική µατιά της φεγγαροντυµένης φέρνει στο φως «νέα µνηµονικά κοιτάσµατα». Αυτή τη φορά αναφέρονται στις οικογενειακές συµφορές του Κρητικού, οι οποίες τον γεµίζουν πόνο. Οι συµφορές αυτές, που αποδίδονται µε µια σειρά από λιτές, ωµές και ρεαλιστικές εικόνες, είναι οι εξης: (α) η αιχµαλωσία των αδελφών του (στ.31) (β) ο βιασµός και η δολοφονία της αδελφής του (στ.32) (γ) η θανάτωση του πατέρα του και της µάνας του (στ.33-34) (δ) η εγκατάλειψη της πατρικής γης (στ.35-36).

Μέσω των παραπάνω ο ποιητής εκφράζει τον πόνο και τη συντριβή που κυριαρχούν στην ψυχή του ήρωα αλλά και την αγριότητα των Τούρκων.

Το βλέµµα της φεγγαροντυµένης (ο ρόλος του)

Η µατιά της φεγγαροντυµένης διαδραµατίζει, όπως φαίνεται, βασικότατο ρόλο στην εσωτερική αναζήτηση του ήρωα: (α) φέρνει στην επιφάνεια µνήµες από τη βρεφική, παιδική και εφηβική ηλικία του ήρωα και ενδεχοµένως από το προσωµατικό του παρελθόν (στ.13-18). Πρόκειται για µια εποχή που ο Κρητικός έβλεπε τον κόσµο µε τρόπο εξιδανικευµένο. Το συναίσθηµα που κυριαρχούσε τότε ήταν ασφαλώς µια «άνευ όρων αγάπη». (β) αναµοχλεύει όµως και το πρόσφατο παρελθόν, δηλαδή τα χρόνια της ενηλικίωσής του, κατά τα οποία έλαβε µέλος σε ένα σκληρό πόλεµο, που είχε ως αποτέλεσµα το ξεκλήρισµα της οικογένειάς του και τον αναγκαστικό εκπατρισµό του (στ.31-36). Ο κόσµος πια δεν εµφορείται από γαλήνη και αγάπη, αλλά από

συγκρούσεις και πόνο (στ.29-30). Ο πόνος και η απώλεια όλων όσων αγάπησε επαναφέρουν στη µνήµη του Κρητικού την αρραβωνιαστικιά του, το µοναδικό αποµεινάρι από τον ιδανικό κόσµο της αρµονίας και της αγάπης. Η ενδεχόµενη απώλειά της θα τον βύθιζε οριστικά στον πόνο. Γι’ αυτό απευθύνεται µε απόγνωση στη φεγγαροντυµένη και της ζητά να τον βοηθήσει να σώσει την «κορασιά».

Εκφραστικά Μέσα

β΄ πρόσωπο: στ.29-38

Επίκληση: «Βόηθα, Θεά…»

Εικόνες ρεαλιστικές: στ.31, 32, 33, 34, 36

Εικόνα µεταφορική: στ.37-38

Μεταφορές: «φύτρωσαν», «εξεχειλίσανε», «τα βάθη της καρδιάς µου»

Αφηγηµατολογικές παρατηρήσεις για ολόκληρο το απόσπασµα

Χρονικά επίπεδα: (α) Κύρια αφήγηση: 1-13, 18-30, 37-38 (β) Αναδροµές: 14-17, 31-36

Αφηγηµ. Τρόποι:

υποτυπώδης αφήγηση

περιγραφή: 1-12, 21-22

περιγραφή γεγονότων: 31-36

µονόδροµος διάλογος: 29-38

εσωτερικός δραµατικός µονόλογος: 13-18, 23-28

σχόλια: 19-20

Αφηγηµ. Τεχνικές: Αναδροµές: 14-17, 31-36