αρετές παραγράφου και τρόποι ανάπτυξης

Αρετές παραγράφου

1. ΣΑΦΗΣ ΣΚΟΠΟΣ: Η παράγραφος θα πρέπει να είναι ξεκάθαρη στο σκοπό της και ελέγξιμη ως προς την εκπλήρωση αυτού του σκοπού. Ο σκοπός της π. καταγράφεται από τη θ.π. και δηλώνει άμεσα αυτό που θα απασχολήσει την παράγραφο και έμμεσα τη σχέση της παραγράφου με την κυρίαρχη έννοια ή προβληματική. Ασαφείς και συγκεχυμένες παράγραφοι δημιουργούνται, όταν ο συγγραφέας της παραγράφου δεν έχει ξεκαθαρίζει στο μυαλό του αυτό το οποίο θέλει να αναπτύξει.

2. ΠΛΗΡΟΤΗΤΑ: Κάθε παράγραφος θα πρέπει να πληροφορεί επαρκώς τον αναγνώστη για τη βασική ιδέα που πραγματεύεται. Η πληρότητα έχει να κάνει με την επαρκή ανάπτυξη της θεματικής πρότασης, με την ικανοποιητική διείσδυση στην προβληματική που αυτή εισάγει. Η πληρότητα μιας παραγράφου αφορά στη συγκέντρωση αξιόλογου υλικού, έτσι ώστε να μην υπάρχουν ελλείψεις και απορίες στον αναγνώστη. Παράγραφοι εξειδικευμένες  απαιτούν λεπτές και διεισδυτικές κρίσεις, ενώ παράγραφοι γενικού χαρακτήρα απαιτούν ισορροπημένη διάταξη γενικών κρίσεων, ώστε να παρέχουν σφαιρική και ολοκληρωμένη πληροφόρηση. Ακόμη, η πληρότητα της π. έχει να κάνει με την επάρκεια των επιχειρημάτων ή των τεκμηρίων, με τα οποία στηρίζεται και αιτιολογείται η Θ.Π. Η πληρότητα της παραγράφου λοιπόν κρίνεται από τη σφαιρική πληροφόρηση, από τη διεισδυτική ανάλυση και από την τεκμηρίωση της θεματικής περιόδου.

3. ΕΝΟΤΗΤΑ: πρόκειται για την ύπαρξη λογικής συνάφειας ανάμεσα στις λεπτομέρειες και τη θεματική πρόταση. Οι λεπτομέρειες θα πρέπει να σχετίζονται με τη Θ.Π., να απορρέουν από αυτή ή να οδηγούν σ’ αυτή. Η ιδιοτυπία του ανθρώπινου συνειρμού είναι ότι οδηγεί σε διαδρομές ή ιδέες, άσχετες πολλές φορές με την αφετηρία απ’ όπου ξεκίνησαν. Η θεματική περίοδος είναι που καθοδηγεί την εκτύλιξη αυτών των ιδεών και αποτελεί θεματικό κέντρο γύρω από το οποίο περιστρέφονται, γι’ αυτό και πρέπει κατά τη συγγραφή μιας παραγράφου να ελέγχεται συχνά η λογική σχέση των λεπτομερειών με τη Θ.Π. Για την επίτευξη της ενότητας θα πρέπει η παράγραφος να αντιμετωπίζεται ως ένα ενιαίο σύνολο, το περιεχόμενο του οποίου έχει εκ των προτέρων ελεγχθεί.

4. ΣΥΝΟΧΗ: Το να μην υπάρχουν λογικά χάσματα ή άλματα κατά τη μετάβαση από τη μία ιδέα στην άλλη. Η μία ιδέα (βασική λεπτομέρεια) “χτίζεται” πάνω ή δίπλα στην άλλη, δημιουργώντας με τον τρόπο αυτό ένα αρραγές “όλο”. Η συνοχή των επιμέρους ιδεών επιτυγχάνεται μέσα από τη χρήση συγκεκριμένων λέξεων ή εκφράσεων (π.χ. επιπλέον, επίσης, αντίθετα, ωστόσο, επομένως κ.λπ.). Οι διαρθρωτικές αυτές λέξεις εκφράζουν προεκτάσεις των νοημάτων, επεξηγήσεις, διασαφήσεις, αιτιολογήσεις, προσθήκες, αντιθέσεις και αποτελούν αναγκαία, αλλά όχι επαρκή συνθήκη για την αλληλουχία (βλ. ‘‘Τρόποι επίτευξης της συνοχής μέσα στα πλαίσια μιας έκθεσης ή μιας παραγράφου).

5. ΑΛΛΗΛΟΥΧΙΑ: Είναι η σύνδεση των ιδεών κατά τέτοιο τρόπο, ώστε η μία να απορρέει από την άλλη ή να οδηγεί στην άλλη. Οι βασικές λεπτομέρειες συνδέονται μεταξύ τους με σχέσεις αιτίου – αποτελέσματος, προηγουμένου - επομένου και κατατάσσονται με μία λογική σειρά. Αποτελεί το λογικό επακόλουθο της συνοχής

ΣΧΟΛΙΑ ΠΑΝΩ ΣΤΙΣ ΑΡΕΤΕΣ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ

1. Αν ο σαφής σκοπός αφορά τη θεματική πρόταση, οι υπόλοιπες αρετές αφορούν την ανάπτυξη της παραγράφου και τον τρόπο δόμησης των λεπτομερειών. Γενικότερα, οι λεπτομέρειες – επιχειρήματα πρέπει να σχετίζονται λογικά, τόσο μεταξύ τους όσο και προς τη θεματική πρόταση, η οποία αποτελεί τον ενοποιητικό παράγοντα για τη δική τους παρουσία. Ανάλογα με τον τρόπο ανάπτυξης της παραγράφου (παραδείγματα, αιτιολόγηση, αίτιο-αποτέλεσμα κ.λπ.) οι λεπτομέρειες αναφέρονται στη Θ.Π, είτε στο μεταξύ τους συνδυασμό είτε η καθεμία ξεχωριστά.

2. Μέρος της πληρότητας αποτελεί και η στήριξη - τεκμηρίωση της θεματικής πρότασης, με το σύνολο των λεπτομερειών. Σε κάθε περίπτωση, ο ισχυρισμός που διατυπώνεται στη Θ.Π. θα πρέπει να στηρίζεται με αποδεικτικές προτάσεις - επιχειρήματα, με αιτιολογήσεις, με τεκμήρια και πληροφορίες που θα πείθουν τον αναγνώστη για την ορθότητα των λεγομένων.

Τρόποι ανάπτυξης παραγράφου

1) Με παραδείγματα

Μια παράγραφος αναπτύσσεται με παραδείγματα, όταν στη Θεματική Περίοδο διατυπώνεται μια άποψη-θέση και στις Λεπτομέρειες παρατίθενται στοιχεία-παραδείγματα, τα οποία διασαφηνίζουν ή τεκμηριώνουν τη θέση αυτή. Στην περίπτωση αυτή ο μαθητής πρέπει να αναφέρει και τα συγκεκριμένα στοιχεία-παραδείγματα, π.χ. το παράδειγμα α… β… γ… και το ρόλο τους, π.χ. ως τεκμήρια, ως διασαφηνιστικά στοιχεία ή λεπτομέρειες…

Παράδειγμα:

«Αναμφισβήτητα τα τελευταία χρόνια παρουσιάζεται μια ιδιαίτερα ανησυχητική κλιμάκωση του φαινομένου της παραβατικότητας και εγκληματικότητας. Αρκεί κάποιος να παρακολουθήσει την επικαιρότητα για να διαπιστώσει πως στα δελτία ειδήσεων το αστυνομικό ρεπορτάζ ασφυκτιά από ληστείες, κλοπές, επιθέσεις εις βάρος ανύποπτων πολιτών, εγκλήματα…Το έγκλημα αποκτά άρτια οργάνωση…, δρουν μαφίες της νύχτας…, βιαστές καροδοκούν…»

2) Με σύγκριση-αντίθεση

Μια παράγραφος αναπτύσσεται με σύγκριση-αντίθεση, όταν συγκρίνονται δύο ή περισσότερες έννοιες και δίνονται οι μεταξύ τους διαφορές.

Στην περίπτωση αυτή ο μαθητής πρέπει να αναφέρει και τα εξής συστατικά στοιχεία:

• Τις συγκρινόμενες έννοιες / συγκρινόμενα μέλη, π.χ. «πρόοδος» και «συντηρητισμός»
• Τις λέξεις ή φράσεις, διαρθρωτικές και μη, που δηλώνουν τη σύγκριση-αντίθεση, π.χ. «αντίθετα…»
• Τις μεταξύ τους διαφορές
• Αν η δόμηση είναι κάθετη (παρατίθενται πρώτα όλα τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του ενός μέλους και κατόπιν, κατά αντιπαράθεση, όλα τα γνωρίσματα του άλλου μέλους, π.χ. «η πρόοδος οδηγεί στο α, β, γ… Αντίθετα, η συντήρηση οδηγεί στο χ, ψ, ω…») ή οριζόντια (παρατίθενται ένα προς ένα τα αντίθετα χαρακτηριστικά των μελών, π.χ. «από τη μια η πρόοδος οδηγεί στο α, ενώ η συντήρηση στο χ. Επίσης, η πρόοδος οδηγεί στο β, εν αντιθέσει η συντήρηση στο ψ…»)

Παράδειγμα:

«Οφείλουμε ως άτομα-μέλη μιας οργανωμένης κοινωνίας να θέσουμε ως κοινό στόχο την πρόοδο και να αποφύγουμε με κάθε τρόπο το συντηρητισμό. Η πρόοδος είναι ο μόνος δρόμος που διασφαλίζει την κοινωνική και προσωπική μας ανέλιξη…, που διαμορφώνει συνθήκες ευνοϊκές για την ανάπτυξη σε όλους τους τομείς… Αντίθετα, ο συντηρητισμός δημιουργεί συνθήκες στασιμότητας και οπισθοδρόμησης…, βαλτώνει κάθε προσπάθεια για βελτίωση και αναβάθμιση των συνθηκών ζωής…, αδυνατεί να ανταποκριθεί στις συνεχώς μεταβαλλόμενες συνθήκες και ανάγκες…»

3) Με αναλογία

Μια παράγραφος αναπτύσσεται με αναλογία, όταν συγκρίνονται δύο ή περισσότερες έννοιες και δίνονται οι μεταξύ τους ομοιότητες (μορφή παρομοίωσης: το α είναι όπως τοβ).

Στην περίπτωση αυτή ο μαθητής πρέπει να αναφέρει και τα εξής συστατικά στοιχεία:

• Τα αναλογικά μέλη, π.χ. «ψυχή» και «θάλασσα»
• Τις λέξεις ή φράσεις, διαρθρωτικές και μη, που δηλώνουν τη σύγκριση-αναλογία, π.χ. «όπως, ομοίως, σαν…»
• Τις μεταξύ τους αναλογίες-ομοιότητες
• Αν η δόμηση είναι κάθετη (παρατίθενται πρώτα όλα τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του ενός μέλους και κατόπιν, κατά αναλογία, όλα τα γνωρίσματα του άλλου μέλους, π.χ. «όπως η θάλασσα … α, β, γ…, έτσι και η ψυχή… χ, ψ, ω…») ή οριζόντια (παρατίθενται ένα προς ένα τα αναλογικά  χαρακτηριστικά των μελών, π.χ. «όπως η θάλασσα… α, έτσι και η ψυχή… χ… Επίσης, η θάλασσα… β, ομοίως και  η ψυχή … ψ…»).
• Αν η αναλογία είναι κυριολεκτική (συγκρίνονται έννοιες οι οποίες είναι ομοειδείς π.χ. «σκύλος και γάτα») ή μεταφορική (συγκρίνονται έννοιες οι οποίες δεν ανήκουν στην ίδια ευρύτερη οικογένεια-ομάδα π.χ. «ψυχή και θάλασσα»).

Παράδειγμα:

«Άραγε με τι μοιάζει η ψυχή μας; Μα είναι απλό, με τη θάλασσα! Όπως αυτή είναι απέραντη και δεν μπορεί το μάτι σου να την προσεγγίσει έτσι και η ψυχή χάνεται στα μήκη και πλάτη ενός κόσμου δυσθεώρητου. Και είναι εξίσου βαθιά που πρέπει να κάνεις πολλές καταδύσεις για να βρεις τους θησαυρούς που κρύβει μέσα της. Άλλοτε πάλι είναι ήρεμη και γαλήνια σαν τη θάλασσα και ξαφνικά πάλι ξεσπάει φουρτούνα, ανακατεύεται, θολώνει…»

4) Με διαίρεση

Μια παράγραφος αναπτύσσεται με διαίρεση, όταν σε αυτή διαιρείται-χωρίζεται μια έννοια στα διάφορα μέλη της, π.χ. η «εκπαίδευση» διαιρείται σε «πρωτοβάθμια, δευτεροβάθμια και τριτοβάθμια».

Στην περίπτωση αυτή ο μαθητής πρέπει να αναφέρει και τα εξής συστατικά στοιχεία:

• Τη διαιρετέα έννοια, π.χ. «εκπαίδευση»
• Τη διαιρετική βάση (το κριτήριο βάσει του οποίου γίνεται η διαίρεση, δηλαδή ο διαιρέτης), π.χ. ανάλογα με την ηλικιακή και γνωσιολογική βαθμίδα της παρεχόμενης εκπαίδευσης
• Το πηλίκο ή τα μέλη της διαίρεσης, π.χ. «πρωτοβάθμια, δευτεροβάθμια και τριτοβάθμια»
• Αν η διαίρεση είναι σωστή, δηλαδή αν πληρεί τα εξής κριτήρια:

1. Είναι τέλεια, δηλαδή περιλαμβάνει όλα τα είδη-μέλη της έννοιας που διαιρείται, π.χ. και τα τρία είδη της «εκπαίδευσης» («πρωτοβάθμια, δευτεροβάθμια και τριτοβάθμια»)

2. Είναι συνεχής, δηλαδή βάζει στη σωστή σειρά τα είδη και δε γίνονται άλματα, π.χ. πρώτα την «πρωτοβάθμια», μετά τη «δευτεροβάθμια» και τέλος την «τριτοβάθμια»

3. Έχει ενιαία διαιρετική βάση, δεν αλλάζει, δηλαδή, ο διαιρέτης

• Αν η διαίρεση γίνεται σε πρωτοβάθμιο επίπεδο (πρωτοβάθμια διαίρεση), δηλαδή γίνεται η διαίρεση στη Θεματική Περίοδο της παραγράφου και κατόπιν, στις Λεπτομέρειες, αναλύονται τα μέλη της.

Παράδειγμα:

«Η εκπαίδευση ανάλογα με την ηλικία των ανθρώπων που την ακολουθούν και το γνωσιολογικό επίπεδο που παρέχει διακρίνεται σε τρεις βαθμίδες, στην πρωτοβάθμια, δευτεροβάθμια και τριτοβάθμια. Στην πρωτοβάθμια φοιτούν μαθητές… και λαμβάνουν κυρίως γνώσεις… Στη δευτεροβάθμια… Ενώ στην τριτοβάθμια…»

5) Με ορισμό

Μια παράγραφος αναπτύσσεται με ορισμό, όταν σ΄ αυτή δίνεται ο ορισμός μιας έννοιας, επιχειρείται δηλαδή η σημασιολογική της προσέγγιση, π.χ. «ρατσισμός είναι το δόγμα το οποίο πρεσβεύει τη διάκριση των ανθρώπων σε φύσει ανώτερους και κατώτερους…»

Στην περίπτωση αυτή ο μαθητής πρέπει να αναφέρει και τα εξής συστατικά στοιχεία:

• Την οριστέα έννοια, π.χ. «ρατσισμός»
• Το γένος, δηλαδή την ευρύτερη έννοια μέσα στην οποία εντάσσεται αυτή, π.χ. «δόγμα»
• Την ειδοποιό διαφορά, τα ιδιαίτερα δηλαδή χαρακτηριστικά γνωρίσματα της έννοιας που την κάνουν να διακρίνεται από τις άλλες έννοιες, π.χ. «πρεσβεύει τη διάκριση των ανθρώπων σε φύσει ανώτερους και κατώτερους…»
• Τα είδη του ορισμού, αν είναι δηλαδή:

- Αναλυτικός (αναφέρεται στα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της έννοιας, στην ουσία της) ή συνθετικός/γενετικός (περιγράφει τη διαδικασία γένεσης-δημιουργίας της έννοιας)

- Σύντομος (συνοπτική-λεξικογραφική παρουσίαση της σημασίας της έννοιας) ή εκτεταμένος (εκτενής ανάπτυξη σε μία ή περισσότερες παραγράφους)

• Αν ο ορισμός γίνεται σε πρωτοβάθμιο επίπεδο (πρωτοβάθμιος ορισμός), δηλαδή δίνεται ο ορισμός στη Θεματική Περίοδο της παραγράφου και κατόπιν, στις Λεπτομέρειες, αναλύονται οι όροι του

Παράδειγμα:

«Ρατσισμός είναι το δόγμα το οποίο πρεσβεύει τη διάκριση των ανθρώπων σε φύσει ανώτερους και κατώτερους. Ισχυρίζεται δηλαδή πως υπάρχουν άνθρωποι που είναι από τη φύση τους κατώτεροι, αφού ανήκουν σε φυλές, έθνη ή κοινωνικές ομάδες που μειονεκτούν έναντι των άλλων ανθρώπων…»

6) Mε αιτιολόγηση

Μια παράγραφος αναπτύσσεται με αιτιολόγηση, όταν στη Θεματική Περίοδο διατυπώνεται μια θέση-άποψη και στις Λεπτομέρειες αιτιολογείται, δηλαδή αποδεικνύεται με βάση συγκεκριμένα επιχειρήματα.

Στην περίπτωση αυτή ο μαθητής πρέπει να αναφέρει και τα εξής συστατικά στοιχεία:

• Τη θέση-άποψη
• Τα επιχειρήματα αιτιολόγησης αυτής

Παράδειγμα:

«Στις σύγχρονες καπιταλιστικές κοινωνίες το φαινόμενο της φτώχειας λαμβάνει όλο και πιο δραματικές διαστάσεις. Και αυτό συμβαίνει διότι αναπτύσσεται ένας  άμετρος ανταγωνισμός για τη νομή του πλούτου με βάση τα κριτήρια που θέτει η ελεύθερη αγορά…, οι πλούσιοι γίνονται πλουσιότεροι και οι φτωχοί περισσότεροι και φτωχότεροι… Επίσης, αυξάνεται συνεχώς το κόστος ζωής…, πολλοί δεν μπορούν να ανταποκριθούν ούτε στις βασικές ανάγκες… Ενώ το κράτος πρόνοιας χωλαίνει, αφού το σύστημα θεωρεί όσους δεν μπορούν να αποδώσουν τα μέγιστα ως περιττά σώματα και τα αποβάλλει…»

7) Με αίτιο/α-αποτέλεσμα/τα

Μια παράγραφος αναπτύσσεται με αίτιο/α-αποτέλεσμα/τα, όταν σε αυτή:

• Δίνονται το αίτιο ή τα αίτια που οδηγούν σε ένα αποτέλεσμα (αίτιο ή αίτια – αποτέλεσμα)…

ή

• Δίνονται τα αποτελέσματα-συνέπειες ενός αιτίου (αίτιο – αποτελέσματα).

Στην περίπτωση αυτή ο μαθητής πρέπει να αναφέρει και τα εξής συστατικά στοιχεία: το αίτιο ή τα αίτια α…, β…, γ… και το αποτέλεσμα χ ή τα αποτελέσματα α…, β…, γ… και το αίτιο χ…

Παράδειγμα:

«Η κλιμάκωση της φτώχειας διασπά τον κοινωνικό ιστό διευρύνοντας το χάσμα και τις διαφορές μεταξύ των φτωχών και των πλουσίων… Κατόπιν, πυροδοτεί οξείες αντιπαραθέσεις και συγκρούσεις…Τρέφει αντικοινωνικές μορφές συμπεριφοράς… Όσο αυξάνονται οι φτωχοί αυξάνεται και η δυσαρέσκεια προς το κράτος… Οι πολίτες χάνουν την εμπιστοσύνη τους προς τους πολιτικούς και αυτό εγκυμονεί σοβαρούς κινδύνους για τη δημοκρατία…»

8) Με προτάσεις (δεοντολογικά σκεπτικά)[1]

Στην παράγραφο αυτήν παρατίθενται οι προτάσεις-προϋποθέσεις για την επίτευξη ενός στόχου (οι τρόποι αντιμετώπισης ενός αρνητικού φαινομένου ή οι τρόποι περιφρούρησης ενός θετικού φαινομένου).

Στην περίπτωση αυτή ο μαθητής πρέπει να αναφέρει ποιο είναι το ζητούμενο, π.χ. «η αντιμετώπιση της ανεργίας» και ποιες οι προτάσεις-μέτρα-τρόποι επίτευξης αυτού.

Παράδειγμα:

«Η ανεργία μπορεί και πρέπει να αντιμετωπιστεί με συντονισμένες ενέργειες από την πλευρά κυρίως της πολιτείας… Η πολιτεία οφείλει να δημιουργήσει νέες θέσεις εργασίας, ενισχύοντας την επιχειρηματικότητα…, να διασφαλίσει τις υπάρχουσες θέσεις…, να…»

[1] Δυνητικά βέβαια οι προτάσεις αποτελούν μια σχέση αιτιών-αποτελέσματος, διότι στην περίπτωση που θα υλοποιηθούν θα έχουν ως αποτέλεσμα την επίτευξη ενός στόχου. Ωστόσο είναι προτιμότερο να δίνονται ως αυτοτελής τρόπος ανάπτυξης, δεδομένης της δυνητικής-πιθανολογικής τους διάστασης

9) Με συνδυασμό μεθόδων

Μια παράγραφος αναπτύσσεται με συνδυασμό μεθόδων όταν σε αυτή εντοπίζονται περισσότερες της μιας μέθοδοι, π.χ. σύγκριση-αντίθεση και παραδείγματα.

Στην περίπτωση αυτή ο μαθητής πρέπει να απαντήσει ως εξής:

«Η παράγραφος αναπτύσσεται με συνδυασμό μεθόδων. Ειδικότερα αναπτύσσεται με:

α. Σύγκριση-αντίθεση. Συστατικά στοιχεία:

• Συγκρινόμενα μέλη: α… και β…
• κ.λπ.

β. Παραδείγματα. Συγκεκριμένα παραθέτει τα εξής παραδείγματα:

• α…
• β…

Παράδειγμα:

«Οφείλουμε ως άτομα-μέλη μιας οργανωμένης κοινωνίας να θέσουμε ως κοινό στόχο την πρόοδο και να αποφύγουμε με κάθε τρόπο το συντηρητισμό. Η πρόοδος είναι ο μόνος δρόμος που διασφαλίζει την κοινωνική και προσωπική μας ανέλιξη, μέσα δηλαδή από αυτή θα μπορέσουμε ως άτομα να καλλιεργήσουμε ένα ελεύθερο πνεύμα, χωρίς προσκόλληση σε πεπερασμένες αντιλήψεις…, που διαμορφώνει συνθήκες ευνοϊκές για την ανάπτυξη σε όλους τους τομείς, για παράδειγμα συμβάλλει στην οικονομική ανάπτυξη…, στην εξέλιξη του πολιτισμού, αφού εισάγει νέες ιδέες… Αντίθετα, ο συντηρητισμός δημιουργεί συνθήκες στασιμότητας και οπισθοδρόμησης, όπως για παράδειγμα η πολιτισμική στασιμότητα, αφού αφορίζει κάθε νέο και ξένο στοιχείο…, βαλτώνει κάθε προσπάθεια για βελτίωση και αναβάθμιση των συνθηκών ζωής…, αδυνατεί να ανταποκριθεί στις συνεχώς μεταβαλλόμενες συνθήκες και ανάγκες, όπως είναι…»