ο ελεγχτης

Μίλτος Σαχτούρης «Ο Ελεγκτής»

Ένας μπαξές γεμάτος αίμα

                   είν’ ο ουρανός

και λίγο χιόνι

έσφιξα τα σκοινιά μου

πρέπει και πάλι να ελέγξω

τ’ αστέρια

εγώ

κληρονόμος πουλιών

πρέπει

έστω και με σπασμένα φτερά

να πετάω.

(Τα φάσματα ή η χαρά στον άλλο δρόμο, 1958)

1. Ο Μίλτος Σαχτούρης ανήκει σ’ εκείνους τους ποιητές της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς που ακολούθησαν την τάση της νεοϋπερρεαλιστικής ποίησης. Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της τάσης αυτής και πώς γίνονται αντιληπτά στο συγκεκριμένο ποίημα;

[Μονάδες 15]

Οι νεοϋπερρεαλιστές αποζητούν με μέσα και τρόπους επαναστατικούς μια ριζική ανανέωση στην ουσία και στο ύφος της ποιητικής, ανατρέχοντας σε μια νέα εφαρμογή των τρόπων του υπερρεαλισμού.

Οι ποιητές που ανήκουν στην τάση αυτή έμειναν ανεπηρέαστοι από τις ιδεολογικές διαμάχες της εποχής τους και τους φανατισμούς, όχι όμως και από το δράμα που εκτυλισσόταν γύρω τους. Υπόστρωμα της ποίησής τους -στους κυριότερους τουλάχιστον εκπροσώπους- είναι η κατοχική και μετακατοχική περίοδος, απαλλαγμένη όμως από καθετί το επικαιρικό. Γενικότερα, η μεταπολεμική υπερρεαλιστική ποίηση αφομοιώνει, ανανεώνει και προωθεί σημαντικά την υπερρεαλιστική του Μεσοπολέμου.

Οι βασικές τους διαφορές εντοπίζονται κυρίως στη γλώσσα και τη θεματογραφία. Ο μεσοπολεμικός υπερρεαλιστής ρίχνει όλο του το βάρος στη γλώσσα και προσπαθεί, καταφεύγοντας στις γνωστές μεθόδους του υπερρεαλισμού, να εντυπωσιάσει. Αντίθετα, ο μεταπολεμικός υπερρεαλιστής, επηρεασμένος και από τη γύρω του πραγματικότητα, δεν θεωρεί τη γλώσσα ως μέσο με το οποίο θα προκαλέσει έκπληξη, αλλά ως όργανο που θα τον βοηθήσει να συλλάβει και να εκφράσει τη γύρω του εφιαλτική πραγματικότητα. Η στάση επίσης των μεσοπολεμικών υπερρεαλιστών είναι σε γενικές γραμμές, και στην αρχική φάση της ποίησής τους, αισιόδοξη απέναντι στη ζωή. Οι μεταπολεμικοί υπερρεαλιστές, αντίθετα, χωρίς να μένουν ανεπηρέαστοι από αυτή τη διάθεση, σιγά σιγά, κάτω από την επίδραση των δραματικών γεγονότων της εποχής τους, αποκτούν μια τραγική αίσθηση της ζωής, που στα βαθύτερα συστατικά της θα περάσει στην ποίησή τους.

Στα νεοϋπερρεαλιστικά στοιχεία του ποιήματος μπορούμε να εγγράψουμε την αποτύπωση της τραγικότητας που διακρίνει την εποχή του ποιητή «Ένας μπαξές γεμάτος αίμα / είν’ ο ουρανός», καθώς και το γεγονός ότι αυτή η αποτύπωση γίνεται χωρίς να επιχειρείται η προάσπιση κάποιας συγκεκριμένης πολιτικής ιδεολογίας ή παράταξης. Ο ποιητής απέχει απ’ τον πολιτικό διχασμό των μετεμφυλιακών χρόνων∙ ενδιαφέρεται μόνο να καταγράψει και να τονίσει τη σκληρότητα της εποχής του. Ορατή είναι, επίσης, στην αποτύπωση αυτή, η πρόθεση να δοθεί το εφιαλτικό της πραγματικότητας, χωρίς να γίνεται ο ίδιος ο ποιητικός λόγος στοιχείο εντυπωσιασμού, όπως συνηθιζόταν στον μεσοπολεμικό υπερρεαλισμό.

Ενώ, συνάμα, ο υπερρεαλισμός στην ποιητική σύνθεση του Σαχτούρη γίνεται αντιληπτός μέσα από τις εικόνες που υπερβαίνουν τα όρια της πραγματικότητας, τη στιχουργική μορφή που διακρίνεται για τον ελεύθερο στίχο, την απουσία σχεδόν των σημείων στίξης, αλλά και τους μονολεκτικούς στίχους.

2. Στην ποίηση του Μίλτου Σαχτούρη η πύκνωση του λόγου επιτυγχάνεται με τη χρήση συγκεκριμένων λέξεων που αποκτούν συμβολική διάσταση και εμπεριέχουν σημαντικό μέρος του νοηματικού βάρους όλου του ποιήματος. Να εξηγήσετε το ιδιαίτερο νόημα που λαμβάνουν στο πλαίσιο του ποιήματος τα ουσιαστικά: μπαξές, αίμα, ουρανός, χιόνι.

[Μονάδες 20]

μπαξές: Η παρουσίαση του ουρανού ως κήπου έχει ιδιαίτερη σημασία, καθώς γίνεται έτσι εμφανής η στενή σύνδεση του γήινου με το ουράνιο επίπεδο. Ο κήπος, αν και παραπέμπει συνειρμικά σε μια ωραία εικόνα, δεν παύει να είναι ένας χώρος καθαρής ανταπόδοσης∙ μας δίνει πίσω μόνο ό,τι του δώσουμε κι εμείς. Αν τον εγκαταλείψουμε, καθρεφτίζει αμέσως την εγκατάλειψη, κι αντιστοίχως σε συμβολικό επίπεδο, αν στη γη κυριαρχούν οι φόνοι και οι εκτελέσεις, τότε εύλογα είναι γεμάτος αίμα. Μέσω του μπαξέ, επομένως, ο ποιητής αναδεικνύει με ιδιαίτερα παραστατικό τρόπο το πόσο επηρεάζεται ακόμη κι ο ουράνιος ιδανικός χώρος από τα γεγονότα του γήινου χώρου. Είναι, το δίχως άλλο, εξαιρετικά δύσκολο να σταθούν τα προσδοκώμενα και τα επιθυμητά ιδανικά σ’ έναν κόσμο βίας.

αίμα: Το αίμα είναι η αρνητική έκφανση της πραγματικότητας και με την αφθονία του υποδηλώνει πόσο δύσκολο είναι να κατορθώσει κανείς να περισώσει τους πολίτες από τον αβάσταχτο πόνο της απώλειας. Οι νεκροί των τραγικών γεγονότων που έχουν προηγηθεί (2ος παγκόσμιος πόλεμος, γερμανική κατοχή, εμφύλιος πόλεμος, μετεμφυλιακές διώξεις και εκτελέσεις) έχουν αφήσει ένα διαρκές σημάδι στις ψυχές των επιζώντων. Το αίμα καλείται να αντιμετωπίσει ο ποιητής, όχι επιδιώκοντας τη λησμοσύνη, αλλά θέτοντάς το σε σωστή προοπτική απέναντι στο ελάχιστο μεν, υπαρκτό δε λευκό χρώμα του χιονιού.

ουρανός: Ο ουρανός, ως ο χώρος που περιέχει τα αστέρια, είναι συνάμα κι ο χώρος που περιέχει κάθε ιδανικό, κάθε άριστη σκέψη για το πώς της ανθρώπινης ύπαρξης. Είναι ένας χώρος θεϊκός που αντανακλά βέβαια και καθρεφτίζει τον πόνο των ανθρώπων, παρέχει ωστόσο παράλληλα και την εικόνα ενός ουσιαστικότερου και καθαρότερου τρόπου ζωής. Ο ουρανός συμβολίζει έτσι την ελπίδα, καθώς και την ύπαρξη μιας πιο πνευματικής ύπαρξης απαλλαγμένης από τα εγγενή ελαττώματα της ανθρώπινης φύσης. Είναι το σύμβολο της αγνότητας, αλλά και το σύμβολο ενός σταθερού κελεύσματος για τη δυνατότητα που έχουν οι άνθρωποι να αλλάξουν ριζικά τους όρους διαβίωσής τους, να αποβάλουν την εχθρότητα και τη βιαιότητα, και να οδηγηθούν έτσι σε μια πορεία λύτρωσης.

χιόνι: Το χιόνι, αν και παραπέμπει στο χειμώνα και θυμίζει τους φονικούς χειμώνες των χρόνων της κατοχής, γίνεται αντιληπτό κυρίως μέσω της χρωματικής του αντίθεσης. Είναι το ελάχιστο λευκό -που δεν μπορεί, και δε χρειάζεται ωστόσο, να εκμηδενίσει το κόκκινο του αίματος- με τη διαχείριση του οποίου ο ποιητής θα επιχειρήσει μια εξισορρόπηση. Είναι το αντίβαρο στην άπλετη δυστυχία που καλύπτει το μεγαλύτερο μέρος του μπαξέ-ουρανού. Συμβολίζει, έτσι, την ελπίδα, αλλά και αντιθετικά προς το αίμα την αγνότητα και την αθωότητα των ανθρώπων.   

3. «Ο ποιητής όμως είναι σαν τον ευγενικό γόνο παλιάς γενιάς και τον βαραίνει η ευθύνη μιας αποστολής και μιας παράδοσης.» [Νόρα Αναγνωστάκη]

Να αιτιολογήσετε τα στοιχεία αυτής της διαπίστωσης βασιζόμενοι στο εξεταζόμενο ποίημα.

[Μονάδες 20]

εγώ

κληρονόμος πουλιών

Ο ποιητής προσδιορίζει τον εαυτό του ως κληρονόμο πουλιών, διεκδικώντας έτσι μια διαφοροποίηση ως προς τη φύση του, η οποία του επιτρέπει να πετά, να βρίσκεται δηλαδή σ’ επαφή με τον ελεύθερο χώρο του ουρανού. Ο ποιητής έχει έτσι πρόσβαση στο χώρο της ελπίδας και στο χώρο της αμιγούς πνευματικής ύπαρξης, ο οποίος δεν είναι προσβάσιμος από τους υπόλοιπους ανθρώπους. Κι είναι, άλλωστε, αυτό το προνόμιο που έχει ο ποιητής να κινείται στον ουράνιο χώρο, που γεννά την υποχρέωση και το χρέος απέναντι στους συνανθρώπους του. Η ιδιαίτερη φύση των ποιητών, η διαρκής ενασχόλησή τους με το χώρο της πνευματικής δημιουργίας κι η επίμονη αναμέτρηση με τον εαυτό τους, με τα βιώματα και τους προβληματισμούς της εποχής τους, τούς επιτρέπει μια ικανή εμβάθυνση σε ζητήματα που απασχολούν την κοινωνία. Έτσι, οι ποιητές καθίστανται προνομιακοί θεατές των ανθρώπινων πραγμάτων και έχουν τη δυνατότητα να κινούνται ψηλότερα από τους άλλους ανθρώπους.

Σε συμβολικό επίπεδο η κληρονομιά που λαμβάνει ο ποιητής από τον κόσμο των πουλιών είναι η δυνατότητα να κινείται απόλυτα ελεύθερος σ’ ένα κόσμο που βρίσκεται πάνω από τα συνήθη δεσμά της ανθρώπινης υπόστασης. Η σκέψη του ποιητή διατηρεί την ανεξαρτησία της και δεν επηρεάζεται από το κλίμα εξαρτήσεων και συνενοχής που δεν επιτρέπει στους συγκαιρινούς του να βρουν τη διέξοδο απ’ τη δύσκολη εμπειρία που βιώνουν. Ο ποιητής αποκτά έτσι μια πιο αντικειμενική ματιά, καθώς όντας αποστασιοποιημένος στο χώρο του ουράνιου στερεώματος, δεν βλέπει τα πράγματα υπέρ της μίας ή της άλλης πλευράς. Αντικρίζει τα προβλήματα της εποχής του στην ολότητά τους και αναλαμβάνει το καθήκον του να προσφέρει στους συμπολίτες του την οπτική εκείνη που θα τους βοηθήσει να επιστρέψουν σε μια αρμονικότερη συνύπαρξη. Αδέσμευτος, ελεύθερος και προνομιακός θεατής ενός ανώτερου κόσμου, ο ποιητής αποκτά χάρη στην κληρονομιά των πουλιών ένα σημαντικό ρόλο και μια σπουδαία αποστολή. Ας προσεχθεί, βέβαια, πως η αποστολή του ποιητή κι η ανάγκη να διατηρεί καθαρή ματιά απέναντι στις δυσκολίες της εποχής του, δυσχεραίνονται από το γεγονός πως έχει κι ο ίδιος πληγωθεί, κι έχει τραυματιστεί από το κλίμα μίσους και έντασης που επικρατεί (έστω και με σπασμένα φτερά). Ωστόσο, παρά το προσωπικό κόστος, ο ποιητής εμφανίζεται αντάξιος συνεχιστής της γενιάς του και θέτει τον εαυτό του σε δεύτερη μοίρα για χάρη των συνανθρώπων του που χρειάζονται τη βοήθεια και τη στήριξή του.  

4. Να σχολιάσετε σε μια παράγραφο (100-120 λέξεων) το περιεχόμενο των ακόλουθων στίχων:

«πρέπει

έστω και με σπασμένα φτερά

να πετάω»

[Μονάδες 25]

Η ικανότητα του ποιητή να πετά ψηλότερα δε σημαίνει για κανένα λόγο πως ο ίδιος ξέφυγε αλώβητος από τη δίνη των φρικτών γεγονότων της εποχής του. Έχει πληρώσει το τίμημα, έχει τραυματιστεί ψυχικά κι έχει υποφέρει σωματικά∙ εντούτοις δεν είναι διατεθειμένος να υποκύψει στις εσωτερικές του πληγές. Δεν σκοπεύει να αφήσει την οδύνη του παρελθόντος να τον εμποδίσει από τη διεκδίκηση ενός καλύτερου μέλλοντος για τους συνανθρώπους του. Πληγές, άλλωστε, έχουν όλοι οι συγκαιρινοί του, γι’ αυτό και συνεχίζουν να βρίσκονται σε διαρκή σύγκρουση μεταξύ τους. Με την αντικειμενικότητα της δικής του κρίσης, με την αποστασιοποίησή του από τα πάθη που κλονίζουν την ελληνική κοινωνία, είναι αυτός που οφείλει να ελέγξει το φως των αστεριών∙ είναι δικό του χρέος να πετάει συνεχώς (εξακολουθητικός χρόνος), φροντίζοντας για την καθοδήγηση των συνανθρώπων του.

5. Αξιοποιώντας το ποίημα «Παραβολή» του Μίλτου Σαχτούρη να διερευνήσετε το ρόλο των αστεριών και να εξηγήσετε κατά πόσο ο ρόλος αυτός συγκλίνει στα δύο ποιήματα. 

[Μονάδες 20]

Μίλτος Σαχτούρης «Παραβολή»

(η μεταφυσική νύχτα ή το χιόνι)

Γυρίζει από το ταξίδι του

ο μαύρος κόρακας

με το μαύρο παλτό του

τα μαύρα παπούτσια του

το μαύρο μπαστούνι του

τινάζει από πάνω του το χιόνι

έν’ άστρο έχει μπει μέσ’ στο δεξί του μάτι

το άστρο ρίχνει μια φοβερή φεγγοβολή

μέσ’ στη φεγγοβολή το δάκρυ τ ο υ  ά λ λ ο υ

                                                μ ε γ α λ ώ ν ε ι

ο κρότος είναι εκτυφλωτικός

σκοτώνει              δεν τυφλώνει

το στόμα κόκκινο φυσάει

ένα κουρέλι μαύρο χιόνι

                                      Καθαρή Δευτέρα

                                      25 Φεβρουαρίου 1963

Το μαύρο χρώμα που χαρακτηρίζει καθετί στον κόρακα του ποιήματος, συμβολίζει την ψυχική κατάσταση εκείνων των ανθρώπων που έχουν απευαισθητοποιηθεί σε τέτοιο βαθμό -έχουν σκληρύνει τόσο πολύ-, ώστε τίποτε πια από τον πόνο των γύρω τους δεν τους συγκινεί. Αν, μάλιστα, το μαύρο χρώμα συνδεθεί στενότερα με την έννοια του θανάτου, καθιστά τον κόρακα μια συμβολική αναπαράσταση, όχι μόνο της ψυχικής σκληρότητας, αλλά και της απανθρωπιάς εκείνης που σκορπίζει το θάνατο στους άλλους ανθρώπους -στους συνανθρώπους-, χωρίς κανένα έλεος ή αίσθηση συμπόνιας.

Εκείνο που λείπει απ’ τους ανθρώπους αυτούς ή εκείνο που τους αναλογεί ως νέμεση είναι η δυνατότητα να αντιληφθούν πλήρως, να νιώσουν απόλυτα, τον πόνο που προκαλούν στους άλλους. Κι αυτό ακριβώς το αιματηρό προνόμιο παρέχεται στον μαύρο κόρακα με τη βοήθεια ενός αστεριού που έχει μπει μέσα στο μάτι του. Το αστέρι με τη λάμψη του, όχι μόνο φωτίζει, αλλά και μεγεθύνει το δάκρυ του άλλου ανθρώπου∙ καθιστά τον πόνο του άλλου εμφανή∙ τον ισχυροποιεί και τον διευρύνει σε τέτοιο σημείο, ώστε ο μέχρι πρότινος αδιάφορος «μαύρος κόρακας» να μην μπορεί πια να τον αγνοήσει.

Το δάκρυ του άλλου ανθρώπου φωτίζεται και μεγαλώνει σε τέτοιο βαθμό, ώστε κάποια στιγμή εκρήγνυται. Μα η λάμψη που παράγει η έκρηξή του δεν περιορίζεται στο να τυφλώνει. Σκοτώνει, σκορπίζοντας θάνατο σε αυτούς που το προκάλεσαν σκορπίζοντας θάνατο. Μια σχεδόν εκδικητική εξισορρόπηση, αφού ο μαύρος κόρακας, ο θύτης, γίνεται αίφνης θύμα, του ίδιου του πόνου που χωρίς οίκτο προκαλούσε στους άλλους ή του πόνου που έβλεπε γύρω του μα τον προσπερνούσε με αδιαφορία.

Το φως των αστεριών, στον Ελεγκτή, ενέχει την έννοια της καθοδήγησης και του προσανατολισμού, όπως για χρόνια βασίζονταν σε αυτά οι ναυτικοί για να καθορίζουν την πορεία τους. Το φως των αστεριών συμβολίζει όλα εκείνα τα στοιχεία που μπορούν να επαναφέρουν τους ανθρώπους σ’ ένα συνετό και ορθό τρόπο ζωής, μακριά από τις φονικές αναμετρήσεις και το μίσος. Συμβολίζουν τις ιδανικές αξίες των ανθρώπων, τις παραδόσεις του παρελθόντος που διατηρούσαν αλώβητη την κοινωνική συνοχή, την ελπίδα που προσέδιδε κουράγιο στους ανθρώπους, αλλά και την προσδοκία ενός καλύτερου κόσμου. Το φως των αστεριών μπορεί να σηματοδοτήσει ένα νέο ξεκίνημα, μια νέα αρχή στην πορεία των ανθρώπων, που θα πρέπει ωστόσο να βασιστεί στις κατάλληλες αρχές και αξίες ώστε να αποφευχθεί μια πιθανή επιστροφή στη λογική της εχθρότητας.

Τα αστέρια μας βοηθούν -ιδεατά- να δούμε καθαρότερα την έκταση που λαμβάνει ο πόνος του άλλου ανθρώπου, τον πραγματικό αντίκτυπο του μίσους και της βίας, κι αυτός είναι σίγουρα ένας ασφαλής τρόπος, ώστε να μπορέσουν οι άνθρωποι να προσεγγίσουν την αναγκαία αλληλεγγύη και αλληλοκατανόηση, και να φτάσουν σε μια αρμονικότερη συνύπαρξη. Η καθοδήγηση, όμως, που επιζητά να επιτύχει ο Ελεγκτής ελέγχοντας τ’ αστέρια, διασφαλίζεται με τρόπο βίαιο στην Παραβολή, καθώς με τη μεσολάβηση του αστεριού ο πόνος του άλλου ανθρώπου γίνεται, όχι απλά αισθητός, αλλά απόλυτα κυρίαρχος, σε βαθμό που καθίσταται ικανός να σκοτώσει εκείνους που σκότωναν.

Μια ακραία ανταπόδοση βίας, η οποία όσο κι αν είναι κατανοητή για ανθρώπους που έχουν πονέσει κι έχουν υποφέρει πολύ, δεν συνιστά εντούτοις σε καμία περίπτωση το ζητούμενο. Έχουμε, έτσι, από τη μία τα αστέρια ως καθοδηγητές, κι από την άλλη τα αστέρια ως φορείς εκδίκησης∙ δίκαιης, λυτρωτικής, εξισορροπητικής ίσως, μα και πάλι μιας εκδίκησης που απαντά στον βίαιο πόνο με βία.